بررسی منطقه اورشلیم در روایات مهدوی

محمد رحمانی[1]

چکیده

یکی از اماکن مطرح و تاثیر گذار بر تحولات آخرالزمانی که در متون دینی ادیان توحیدی بدان اشاره شده است و دارای اهمیت بسیار فراوان در وقایع آخرالزمانی می‌باشد؛ شهر باستانی «اورشلیم» است که در روایات با عنوان«بیت المقدس» معرفی شده است.

این شهر که بیش‌تر در منابع مسیحیت و یهود از آن یاد شده است و در طول تاریخ به خاطر موقعیت بسیار سوق الجیشی و حساس و وجود اماکن بسیار مقدس مانند بیت المقدس، مسجد الاقصی، قبه الصخره، پرستش گاه اورشلیم، هیکل سلیمان و دیوار ندبه - که هر سه آیین توحیدی اسلام و مسیحیت و یهود ادعای مالکیت آن را دارند-محل مناقشه و کشمکش بین آیین‌ها و کشورها بوده و در طول تاریخ شاهد جنگ‌هایی بوده است.

آن چه بیش از همه موجب حساس تر شدن این مکان مقدس گردیده، اخبار و احادیثی است که در مورد اتفافات و وقایع آخرالزمان در متون مقدس هر سه آیین وارد شده و نقش تعیین کننده و کلیدی به این شهر داده است این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی به اهمیت این شهر و تحولات آخرالزمانی آن پرداخته است.

واژگان کلیدی: مهدویت، اورشلیم، بیت المقدس، آخرالزمان

مقدمه

«اورشلیم» از کهن‌ترین و مقدس ترین شهرهای جهان و بزرگ ترین شهر کرانه غربی است و در منتها الیه جنوبی ناحیه مرتفعی به نام «زین قدس» واقع و دارای آب و هوای معتدل و محل بروز و ظهور و عبور پیامبران بزرگ الاهی ابراهیم، موسی و عیسی (علیهم‌السّلام) است. این شهر یکی از چهار شهر مقدس (صفات، حبرون، طبریه و اورشلیم) در سرزمین اسرائیل است. اورشلیم از دو واژه «اور» (آتش، روشن و مقدس) و «شلیم» (به معنای شهر، صلح، سلامتی و آرامش) تشکیل شده است و با هم، به معنای شهرمقدس و میراث مقدس است. اورشلیم یکی از چهار شهر مقدس یهودیان محسوب می‌شود و در کنار شهرهای صفاد، حبرون و طبریه، محل سکونت بسیاری از دانشمندان مذهبی یهودی بوده است. این شهر، مقدس ترین شهر در مسیحیت محسوب می‌شود. همچنین به دلیل قرار داشتن مسجدالاقصی، قبله نخست مسلمانان در آن جا، بیت المقدس همچون مکه و مدینه، از شهرهای مقدس مسلمانان است.

در طول تاریخ، اورشلیم دست کم دو بار تخریب، ۲۳ بار محاصره، ۴۴ بار مورد تصرف و بازپس گیری و ۵۲ بار مورد هجوم قرار گرفته است. بخشی از شهر، موسوم به «شهر داوود»، نخستین نشانه‌های سکونت در هزاره چهارم ( پیش از میلاد ) را به‌صورت اردوگاه‌های چادرنشینان نشان می‌دهد. در دوران بنی اسرائیل، ساخت و سازهای عمده در سده ۹ پیش از میلاد ( عصر آهن ) آغاز شده، و در سده ۸ پیش از میلاد، شهر به مرکز دینی و اداری پادشاهی یهودا تبدیل شد. در سال ۱۵۳۸ میلادی، دیوارهای شهر برای واپسین بار توسط سلیمان یکم بازسازی شد. امروزه، این دیوارها محدوده شهر باستانی را که به طور تاریخی به چهار بخش ارمنی، مسیحی، یهودی و مسلمان نشین تقسیم می‌شود؛ مشخص می‌کنند. در سال ۱۹۸۱میلادی این شهر باستانی به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد و امروزه در فهرست میراث جهانی در معرض خطر قرار دارد.[2]

 نام‌ها و ریشه‌های تاریخی

قدیمی ترین نام که بر این شهر اطلاق شده، «أوروشالم »است که، نزد کنعانی ها به معنای «خدای آرامش و صلح» می باشد. در کتیبه‌های مصری،« تل العمارنه» (کنار نهر نیل در شمال شهر اسیوط ) متعلق به قرن نوزدهم و هجدهم پیش از میلاد، از این شهر به نام «روشالیموم » یاد شده است . در تورات، واژه اورشلیم که به عبری «یروشالایم » تلفظ می‌شود، بارها آمده است و از حیث ریشه شناسی، گفته اند که به طور مستقیم از نام کنعانی آن، یعنی «اوروشالم » گرفته شده است. در تورات با نام ها و مضامین زیر از این شهر یاد شده است: سالیم (سفر پیدایش، باب 14:18)؛ شالیم (کتاب مزامیر، مزمور 76:2)؛ یَبوسی (صحیفة یوشع، باب 18:28)؛ یَبُوس (سفرداوران، باب 19:10ـ11)؛ شهر یهودا (کتاب دوم تواریخ ایام، باب 28:25)، شهر خدا (کتاب مزامیر، مزمور 46:4)، قریة پادشاه عظیم (کتاب مزامیر، مزمور 48:2) و شهر مقدس (کتاب نَحَیِما، باب 11:19). شهر یبوس در کتاب های مصری هیروگلیفی نیز با عناوین «یابثی » و «یابتی » آمده، که در واقع برگردان واژة «یبوس» است.[3]

موقعیت جغرافیایی

این شهر صخره‌ای، در جنوب شرقی یافا و بر فراز کوه موریا[4] قرار دارد. این شهر، تاریخی پرفراز و نشیب دارد و گفته می‌شود طی قرن‌های متمادی، بارها مورد محاصره و تاخت و تاز شدید مهاجمان قرار گرفت و به کلی ویران و هجده بار تجدید ساختمان شد.

مردم این سامان نیز شش بار به تغییر مذهب خود مجبور شده‌اند.[5]

این سرزمین میان دریای مدیترانه و بحرالمیت قراردارد. در گذشته به آن کنعان می‌گفتند؛ با مساحتی بالغ بر 25 هزار کیلومتر مربع، واقع در ساحل شرقی مدیترانه که در همسایگی کشورهای (مصر، سوریه، اردن و لبنان) دارای آب و هوای معتدل مدیترانه‌ای می‌باشد.

اورشلیم از نظر جغرافیای سیاسی اهمیت فراوانی دارد[6] این سرزمین از کهن‌ترین و مقدس ترین شهرهای جهان و بزرگ ترین شهر کرانه غربی است.

این شهر در زمان امپراتوری‌های کهن جهان، پل ارتباطی میان آفریقا، اروپا و آسیا بود. بیت‌المقدس از سه بخش تشکیل شده است: کوه‌ها («موریا» که حرم شریف بر آن قراردارد، «اوفل» دربردارنده‌ی محله‌ی مسلمین، «صهیون» محل اقامت داود نبی و «اکرا» محل زندگی مسیحیان از گذشته تاکنون که کلیسای مسیحیان نیز بر فراز آن قرار دارد)؛ ناهمواری‌ها و دره‌ها. اورشلیم به سه بخش غربی، شرقی و قدیمی (کهن) تقسیم می‌شود.

اهمیت و جایگاه اورشلیم از دیدگاه یهودیت

 اورشلیم هم خود برای یهودیان قداست دارد و هم برخی اماکن موجود در آن. این اماکن و بناها علاوه بر این که در این شهر قرار دارند، محل توجه پیروان دین یهود و سایر ادیان توحیدی هستند. وجود این اماکن در اورشلیم بر قداست آن نزد یهودیان افزوده است. جنگ هایی که بر سر تصرف اورشلیم درگرفته، از موضوعات پربسامد تورات است.[7]در تورات، صدها بار از اورشلیم یاد شده و نام این شهر به صراحت برده شده است.[8] در برخی عبارات، تصریح شده است خانه خدا در این شهر قرار دارد[9] و در دهه ها آیه دیگر از عبارت «خانه خدا» برای مکانی در این شهر، استفاده شده است.[10] به نقل تورات، داوود نبی طرح ساختن خانه خدا در اورشلیم را ریخت؛ اما کار ساختن خانه خدا را فرزندش، سلیمان نبی آغاز کرد. به تصریح تورات، دا.ود سی و سه سال بر اورشلیم حکومت کرده است. [11]پس از داود، فرزندش سلیمان، در اورشلیم و همانجا که داوود تعیین کرده بود، خانه را ساخت: «سلیمان کار ساختن خانه خدا را شروع کرد؛ یعنی همان زمین خرمنکوبی ارونۀ یبوسی که در آن خداوند به داوود پادشاه ظاهر شد و داوود آن جا را برای خانه خدا در نظر گرفت.»[12] اورشلیم بنابر تورات، شهر برگزیده یهواه(خدا) است.[13]از دیدگاه یهودیان معبد بیت‌المقدس که در عبری «بِت همیقداش» نام دارد؛ به عنوان خانه خدا، توسط حضرت سلیمان بنا شده است. این معبد قرن ها است که مرکزی است برای اجرای مراسم عبادی یهودیان. معبد مذکور در تاریخ سرزمین مقدس، بارها مورد حمله واقع شده است و گاه اقوام مشرک، بت های خود را نیز در داخل آن قرار داده‌اند. بِت همیقداش دو بار به طور کامل ویران شد که آخرین آن حدود سال هفتاد میلادی بود. با وجود این موضوع، این مکان مقدس تا امروز، قبله گاه یهودیان جهان و مهم ترین زیارتگاه آنان به شمار می‌رود.[14]میتوان گفت که بنابر تورات، یهوه در قبال پیروی بنی اسرائیل از او، به آنان وعده داده است در سرزمین مقدس سکنا و آرامش یابند و مرکز این سرزمین مقدس، اورشلیم یا بیت المقدس است که بنابر تورات، از دیرباز پایتخت پادشاهان و پیامبران بنی اسرائیل بوده است. در بیت المقدس مکان‌ها و بناهای متعددی هست که برای معتقدان به ادیان محترم و مقدس است.

مکان‌ها و بناها

شهر اورشلیم، میزبان بناهایی بسیار مقدس در سه دین ابراهیمی، یعنی یهودیت، مسیحیت و اسلام است. از این روی بسیاری شهر اورشلیم را «شهر مقدس» می‌نامند.

بناهای مهم مذهبی یهود در اورشلیم

1. پرستش‌گاه اورشلیم

 (به عبری: בֵּית־הַמִּקְדָּשׁ؛ عبری مدرن: Beit HaMikdash؛ طبری: Beit HamMiqdāš؛ اشکنازی: Beis HaMikdosh و گعزی: ቤተ መቅደስ: Betä Mäqdäs) که تلفظ عبری آن «بِت همیقداش» است، به معنای خانه مقدس و معادل واژهٔ عربی بیت‌المَقدِس. این پرستش‌گاه مجموعه‌ای از معابد مقدس و اماکن مذهبی یهودیان، از جمله هیکل سلیمان در کوه معبد را در بر می‌گیرد که در شهر باستانی اورشلیم قرار داشته است. به باور یهودیان، پرستش‌گاه اورشلیم مکان حضور دائمی خدایی است که معبد به او متعلق است و نیروی الاهی او همواره در مکان مقدس پرستش گاه فیضان دارد.[15]

2. صخره مقدس

به برآمدگی کوه «موریا» گفته می‌شود که از عصر حجر مورد توجه و احترام اقوام مختلف بوده و امروز بر فراز آن صخره ای به ارتفاع دو متر قرار دارد که زائران، از آن دیدار می‌کنند. تقدس صخره از دوره‌های بسیار کهن تا امروز سابقه دارد. از نظر یهود، محل صخره همان جایی است که در زمان حضرت سلیمان، نخستین بنای معبد یا هیکل ساخته شد. این مکان در هجوم نبوکد نصر(قرن ششم ق.م) ویران شد و در اواخرهمان قرن و در عصر کوروش هخامنشی مجددا با نام بیت همیقداش دوم بنا گردید. هفتاد سال پس از میلاد مسیح، توسط «تیتوس»، سردار رومی به کلی ویران شد و برای بار سوم در زمان کنستانتین، امپراتور روم تجدید بنا شد و به تدریج تغییراتی یافت و اضافاتی به آن داده شد.[16]

3. هیکل سلیمان

یکی از کارهای بی نظیر حضرت داوود ساختن معبدی بزرگ در شهر اورشلیم بود که در تورات از آن به عنوان «هیکل سلیمان» یاد می شود و تابوت عهد و ده فرمان درآن نگهداری می‌شده است. «هیکل» در لغت به معنای «بنای عظیم» است.[17]در فرهنگ انگلیسی نیز TEMPLE به معنای بنای عظیم و معبد آمده است؛ اما قبل از آن که بنای مسجد به پایان برسد حضرت داوود علیه السلام رحلت کرد وی و تکمیل بنا را به سلیمان علیه السلام سفارش کرده بود. [18]

وقتی که حضرت سلیمان ـ علیه السلام ـ به حکومت رسید؛ در صدد تکمیل بنای معبد برآمد و لشکر جنّ و شیاطین را جمع کرد و کارها را بین آن‌ها تقسیم کرد: گروهی طلا و یاقوت را از معادن استخراج می کردند و عده ای جواهر و سنگ‌های زینتی و گرانبها را می کندند و می آوردند و عده ای مشک و عنبر و سایر عطرهای خوشبو را می آوردند و... حضرت سلیمان ـ علیه السلام ـ به کمک سایرین مسجد را با سنگ‌های سفید رنگ و زرد و سبز و با ستون‌های بلورین بنا کرد و سقف آن را از لوح‌های جواهر پوشاند و زمین و کف مسجد را با لوح‌های فیروزه ای تزیین کرد و سپس مردم را جمع و اعلام نمود که امروز، روز عید شماست.[19] در قاموس کتاب مقدس نیز چنین آمده است: مقصود از هیکل در بیش تر مواضع کتاب مقدس، هیکل اورشلیم است که بر کوه موریا بنا شده بود و شباهت به چادر جماعت می داشت.[20]

4. دیوار ندبه

به باور یهودیان،« دیوار ندبه» از آخرین باقی‌مانده‌های هیکل سلیمان و دومین پرستش‌گاه اورشلیم و مرکز دعا و منبع الهام برای یهودیان در اسراییل و سراسر جهان است. در نماز سه‌گانه روزانه یهودیان جهان، مختصات این مکان به عنوان قبله استفاده می‌شود. از ظواهر امر پیداست، اولین دیوار اطراف شهر را یبوسی‌ها ساخته اند و دیوار دوم در زمان حضرت سلیمان کشیده شد، این دیوار در هجوم آشوری‌ها ویران و در طول قرون پنجم تا دوم پیش از میلاد مرمت شد. هیرودیوس کبیرتپه معبد را از سه سو با دیوارهای سنگی عظیم با ارتفاع 15متر محصور کرده بود که از آن زمان (قرن اول بعد از میلاد) تاکنون، یهودیان هر روز جمعه در کنار دیوار گرد می‌آیند و براین بیت المقدس شیون می کنند و اشک می‌ریزند. بدین لحاظ است که این دیوار را، «دیوار ندبه» می‌گویند.[21]

اهمیت اورشلیم در تحولات آخرالزمانی

الف) جنگی خونین در اورشلیم

تورات قبل از جهانى شدن معرفت الاهى و حاکمیت توحید، سخن از جنگى خونین در اورشلیم (بیت‌المقدس) دارد:

 اینک روز خداوند مى‌آید و غنیمت تو در میانت تقسیم خواهد شد و جمیع امت‌ها را به ضد اورشلیم براى جنگ جمع خواهم کرد و شهر را خواهند گرفت. نتیجه این جنگ در روز معروف خداوند، حاکمیت دین و خداى واحد است: و یَهُوَه =[خداوند] بر تمامى زمین پادشاه خواهد بود؛ در آن روز یَهُوَه واحد خواهد بود و اسم او واحد.[22]این عبارت از تورات، به خوبى حاکمیت نظام‌هاى سکولارى چون لیبرال دموکراسى را در جهان آینده نفى مىکند. به تعبیر صریح تورات، بخش آخر تاریخ، روز خداوند یا «یوم‌الله» است؛ روز حاکمیت دین بر سراسر گیتى، نه روز حاکمیت کمونیزم یا سکولاریزم و اومانیزم.[23]

ب) پیمان عیسى مسیح (ع) براى بازگشت به جهان:

 عیسى مسیح پیمان بسته است که به اورشلیم، اسرائیل و جهان بازگردد. اورشلیم شهر مقدس معتقدان به کتاب مقدس است. در زمان مقرّر، عیسى مسیح (ع) باز خواهد گشت تا با نشستن بر تخت داوود در اورشلیم با عدالت و صلح بر جهان حکمرانى کند.[24]

ج) بازسازی اورشلیم

«ربانیون» بر اساس تصویری که اشعیا و سایر نویسندگان قدیم ترسیم کرده بودند؛ عقیده داشتند که در آینده اورشلیم به طور شگفت آوری بازسازی خواهد شد و از سطح کنونی تا ارتفاع ده فرسنگ بالا می رود ، از هر سو باز خواهد بود و تا دروازه‌های دمشق گسترش خواهد یافت. معبد در جلال و عظمت خود نوسازی می شود و ظروف مقدس «خیمه اجتماع» باز گردانده خواهند شد. هارون و فرزندان او زیر نظر موسی خدمت خواهند کرد.[25]

 د) وقوع جنگ آرماگدون در اورشلیم

طبق دیدگاه مسیحیان صهیونیست، یهودیان باید از سراسر جهان به فلسطین مهاجرت کنند و کشور اسرائیل در قلمرو رودخانه نیل تا فرات به وجود آید و یهودیانى که به اسرائیل مهاجرت مىکنند، اهل نجات هستند. مسیحیان صهیونیست براى اجرایى کردن عقیده خود درباره بازگشت عیسى مسیح (ع) و حاکمیت بر جهان آینده؛ معتقدند که دو مسجد مسلمانان یعنى مسجد الاقصى و صخره در بیت‌المقدس باید به دست پیروان کتاب مقدس ویران شوند و به جاى آن ها معبد یا هیکل سلیمان بنا گردد و روزى که یهودیان این دو مسجد را منهدم کنند، جنگ نهایى و مقدس آخرالزمان یا آرماگدون به رهبرى آمریکا و انگلیس آغاز مى‌شود. زمانی که این جنگ وحشتناک آغاز مى‌شود، همه مسیحیان دوباره تولد می یابند و، توسط یک سفینه عظیم از دنیا به بهشت منتقل مى‌شوند و همراه مسیح (ع) شاهد نابودى جهان و عذاب سخت خواهند بود. در جنگ آرماگدون، زمانى که ضد مسیح یا دجال در حال پیروزى است، مسیح همراه مسیحیانِ دوباره تولد می یابد و به جهان باز مى‌گردد و با شکست دجال، حکومت جهانى خود را بر پا مى‌کند. [26]

نتیجه گیری

با توجه به مطالب ارائه شده، اورشلیم با سابقه تاریخی و مذهبی و موقعیت حساس سوق الجیشی همواره مورد توجه کشورها و قدرت های جهانی بوده و هر یک از ادیان توحیدی در صدد مصادره این شهر باستانی و مذهبی به نفع خود بوده است. جنگ‌های صلیبی مسیحیان علیه مسلمانان برای تصاحب این شهر، ادعای ما را تایید می کند. تشکیل و تاسیس رژیم اشغالگر قدس در این منطقه و حمایت دنیای غرب از اسرائیل و کشتار و سرکوب و اخراج گسترده مردم مسلمان فلسطین از سرزمین پدری و اجدادی خود، دلیل دیگری بر این ادعا است.

وجود اماکن و آثار مقدس متعلق به هر یک از ادیان توحیدی اسلام و مسیحیت و یهود، و ادعای مالکیت هر یک از این سه آیین بر این اماکن، بر حساسیت این شهر افزوده و همواره موجب تنش و درگیری شدید میان پیروان این آیین‌ها شده است.

آن چه باعث حساسیت بیش‌تر این شهر شده، وجود روایات و پیشگویی‌هایی است که در متون مقدس هر سه آیین، در مورد حوادث و رویدادهای آخرالزمانی وارد شده و اخباری از جنگ‌های خونین و گسترده و سرنوشت ساز و نبرد نهایی در این منطقه استراتژیک و بسیار حساس و مهم ملاحظه می شوند.

[1]. فارغ‌التحصیل مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم. mohammad5454@gmail.com

[2] . دانشنامه عمومی.

[3] . دانشنامه جهان اسلام، (بنیاد دائرة المعارف اسلامی) ، جلد : 1 ، صفحه : 1967

[4] . موریا (به عبری: מוריה) همچنین معروف به «کوه موریا»، نام تپه‌ای است در اورشلیم که در سفر پیدایش به آن اشاره شده است.به باور یهودیان، سلیمان، پادشاه یهود و جانشین داوود، بر روی تپه «موریا» در مرکز اورشلیم هیکل سلیمان را برپا ساخت. این کوه، در روایات مذهبی جایی است که ابراهیم، قصد قربانی کردن فرزندش را داشت.

همچنین بر باور برخی یهودیان، سنگ معراج که در مسجد قبةالصخره قرار دارد، از غار کوچکی در مرتفع‌ترین نقطه کوه موریا استخراج شده است.

[5] .حمیدی، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، ص۶۱ و شیرازی،دنیا و یهود، ص۱۰۴-۱۰۵.

[6] . مستوفی، نزهه القلوب، ص۱۶؛ ابن رسته، ص۹۷ و معین احمد، بیت المقدس، ص۱۵.

[7] . انجیل، لوقا، ۱۳-۵۳.

[8] . انجیل، مرقس، ۳۴: ۱۰.

[9] . اگریدی، جوان، مسیحیت و بدعت‌ها، ص۱۸.

[10] . انجیل، مرقس، ۱۹: ۱۶.

[11] . فضایی، یوسف، سیرتحولی دین‌های یهود و مسیح، ص۲۱۰.

[12] . شاندور، آلبر، صلاح‌الدین نابترین قهرمان اسلام، ص۲۵۱-۲۵۲.

[13]. حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، ص۶۱.

[14] . شیرازی، دنیا و یهود، ص۱۰۴-۱۰۵.

[15] . ستاره شناس، یوسف، «بت همیقداش». انجمن کلیمیان تهران.۱۳۹۷.

[16] . حمیدی، سید جعفر، تاریخ اورشلیم، ص 17-20

[17] . جوهری، الصحاح فی اللغه، حرف‌هاء (هکل).

[18] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج14، ص14، باب اول، ح23 ( ابواب حضرت داود ) کتاب النبوت.

[19] . همان، ج14، باب پنجم، ابواب سلیمان، ح21، ص77، کتاب النبوت.

[20] . قاموس کتاب مقدس، ص931.

[21] . حمیدی، سید جعفر، تاریخ اورشلیم، ص48

[22] . کتاب زکریای نبی، ص1382، باب14، بندهای6-9

[23] . مظفری، آیت، آینده جهان از دیدگاه ادیان، ص : 40.

[24] . همان، ص: 55.

[25] . جولیوس گرینستون، انتظار مسیحا در آیین یهود، ص68.

[26] . همان، صفحه: 56